Ο αξιολογικός άνθρωπος υπό το πρίσμα της Ορθόδοξης Θεολογίας
Του Μάριου Παπαδάκη, Θεολόγου – Μεταπτυχιακού Φοιτητή στο Τμήμα Κοινωνικής Θεολογίας και Θρησκειολογίας ΕΚΠΑ.
Όταν ακούει κανείς την λέξη ελευθερία, αυτομάτως πάει το μυαλό του στο δικαίωμα της ελευθερίας. Ελευθερία δεν είναι μόνο η έκφραση του λόγου· αλλά και το να πράττει ό,τι θέλει, να σκέφτεται όπως θέλει, να πιστεύει όπου θέλει, να μην είναι εγκλωβισμένος κάπου ως δούλος, ως αιχμάλωτος πολέμου ή ευρισκόμενος κάτω από ένα δικτατορικό καθεστώς. Πολλά μπορεί να σκεφτεί κάποιος. Ναι, υπάρχει ως δικαίωμα και έχει καταγραφτεί ως ανθρώπινο δικαίωμα από την γενική συνέλευση του ΟΗΕ το 1948. Και δικαίως είναι ένα παγκόσμιο ανθρώπινο δικαίωμα, από την στιγμή που αγωνίστηκε ο άνθρωπος για αυτήν στο διάβα των αιώνων και ακόμα και σήμερα σε κάποιες χώρες του πλανήτη συνεχίζει να παλεύει. Η ελευθερία, αν αναλογισθεί κανείς, είναι δοσμένη από τον Θεό στον άνθρωπο και ο άνθρωπος πλάστηκε να είναι ελεύθερος. Επομένως, η ελευθερία έχει μια βαθύτερη καταγωγή.
Ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο «κατ’ εικόνα» και «καθ’ ομοίωσιν» (Γεν. 1,26). Τον έπλασε σύμφωνα με την δική Του εικόνα και του έδωσε την δυνατότητα να ομοιάσει ως προς Εκείνον. Το «κατ’ εικόνα», αν και δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς και πολύ περισσότερο να περιοριστεί μόνο σε ορισμένες ιδιότητες ή ικανότητες του ανθρώπου, λέμε ότι τούτο δηλώνει κυρίως, κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας, το νοερό και το αυτεξούσιο, ακόμη δε και το κυριαρχικό και το κοινωνικό. Το δε «καθ’ ομοίωσιν» την δυνατότητα ηθικής εξομοιώσεως προς τον Θεό και κατά χάριν θεώσεως.
Γι’ αυτό, εάν, τελικά, το «κατ’ εικόνα» αποτελεί την «περιουσία», την οποία έδωσε ο Θεός στον άνθρωπο και κατά την οποία κατέχουμε οι άνθρωποι, ως δεδομένη, τότε το «καθ’ ομοίωσιν» δεν αποτελεί το «εν ενεργεία» δώρο του Θεού, αλλά το «εν δυνάμει». Η΄, πιο απλά, η προίκα του «κατ’ εικόνα» με τη χάρη του Θεού και με την προσπάθεια του ανθρώπου αυξάνει, ώστε ο άνθρωπος διαρκώς να τείνει να καταστεί όμοιος με τον Θεό. Άρα το «καθ’ ομοίωσιν» είναι δυναμική και αυξητική κατάσταση των θείων δωρεών, τις οποίες απεργάζεται ο Θεός πολλαπλασιάζοντας το «κατ’ εικόνα» στο πρόσωπο του ανθρώπου, αλλά έχοντας ως συνεργό τη θέληση και τον αγώνα του ανθρώπου. Έτσι, κατανοείται και ο λόγος του Απ. Παύλου «μεταμορφούμεθα από δόξης εις δόξαν» (Β΄ Κορ. 3,18).
Το «κατ’ εικόνα» αποτελεί κοινό γνώρισμα όλων, γεγονός που αποτελεί το αμετάθετο θεμέλιο για την ισοτιμία των δύο φύλων και δεν επιτρέπεται καμία διάκριση μεταξύ των ανθρώπων. Το ίδιο όμως δεν ισχύει και για το «καθ’ ομοίωσιν», το οποίο προσφέρεται στον άνθρωπο ως δυνατότητα ελεύθερης επιλογής. Όσον αφορά στον όρο «καθ’ ομοίωσιν» αυτός αναφέρεται στον προορισμό και την προοπτική του «κατ’ εικόνα» Θεού δημιουργηθέντος ανθρώπου. Η ομοίωση δηλώνει τον έσχατο σκοπό του, την ανάδειξη και τελείωσή του ως καινού ανθρώπου ζώντας σε σχέση κοινωνίας, μετοχής και αγάπης με τους άλλους και με τον Θεό, έχοντας ως μοναδικό του πρότυπο το «καθώς» της Αγιοτριαδικής κοινωνίας και ενότητας.
Ο Θεός έδωσε το αυτεξούσιο στον άνθρωπο, την δυνατότητα να σκέφτεται, να πράττει, να επιλέγει ελεύθερα. Οι Πρωτόπλαστοι επέλεξαν το να φάνε τον καρπό από το δέντρο του καλού και του κακού, ενώ τους είχε προειδοποιήσει να μην φάνε από τον καρπό αυτό αλλά από όλα τα άλλα. Άκουσαν τον διάβολο και έτσι εισήλθε η αμαρτία στον κόσμο. Εκδιώχθησαν από τον Παράδεισο. Φόρεσαν τους δερμάτινους χιτώνες, την φθαρτότητα και την θνητότητα. Πέθαναν πρώτα πνευματικά και μετά σωματικά. Θα μπορούσαν να μην είχαν κάνει αυτή την επιλογή, αλλά ελεύθερα την επέλεξαν. Ο άνθρωπος είναι τρεπτός, δεν σημαίνει ότι όλοι οι άνθρωποι πορεύονται αυτή την πορεία προς την τελείωση, γιατί μπορεί ο άνθρωπος να ακολουθήσει μια αρνητική πορεία με συνέπεια το θάνατο. Ο άνθρωπος παραμένει να είναι εικόνα του Θεού, ακόμα και στην αρνητική του πορεία. Ο Θεός εξίσου αγαπά το πλάσμα Του και δεν είναι αίτιος του κακού.
Η ελευθερία στην Καινή Διαθήκη αποκτά πνευματικό περιεχόμενο. Ο Χριστός εμφανίζεται ως ο ελευθερωτής των ανθρώπων από το κράτος της αμαρτίας. Ελεύθερος πλέον είναι αυτός που δέχεται το Χριστό ως την απόλυτη αλήθεια, μια αλήθεια που ελευθερώνει (Ιω. 8,32). Η δουλεία στην αμαρτία τερματίζεται με το Βάπτισμα (Ρωμ. 6,6) και ανανεώνεται με την άφεση των αμαρτιών (Κολ. 1,13 – 14). Ο Χριστός ελεύθερα καλεί τους Αποστόλους να γίνουν μαθητές Του και τον κόσμο να Τον ακολουθήσει: «ὅστις θέλει ὀπίσω μου ἀκολουθεῖν, ἀπαρνησάσθω ἑαυτὸν καὶ ἀράτω τὸν σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ ἀκολουθείτω μοι» (Μκ. 8,34). Ελευθερία του Χριστού σημαίνει ακόμη και απελευθέρωση από το φόβο του θανάτου (Εβρ. 2, 14 – 18). Ελεύθερα ακολουθεί ο κάθε άνθρωπος τον Χριστό, όπως και ελεύθερα απομακρύνεται από Εκείνον.
Ο άνθρωπος κατά τον Απ. Παύλο αδυνατεί να βρει μόνος του το αυχμηρό μονοπάτι που οδηγεί στην ελευθερία. Χρειάζεται οδηγό και βοηθό, κι’ αυτός είναι το Πνεύμα Κυρίου (Β’ Κορ. 3,17). Κι’ όταν βρεθεί στην καινή κτίση που για χάρη του δημιούργησε από αγάπη ο Θεός και πάλι χρειάζεται την ίδια δύναμη που τον ελευθέρωσε για να μπορεί ν’ αγωνιστεί και να μείνει στην ελευθερία. Γι’ αυτό δίπλα στην διαβεβαίωση «τη ελευθερία Χριστός ημάς ηλευθέρωσε» υπάρχει και η προτροπή «στήκετε ουν και μη πάλιν ζυγώ δουλείας ενέχεσθε». Και «στεκόμαστε» μόνο όταν έχουμε το «χρίσμα» που δίνουν τα μυστήρια της Εκκλησίας, η προσευχή, ο αδιάλειπτος πνευματικός μας αγώνας. Θαυμάσια, αποδίδει το πνεύμα του Παύλου ένας άγιος της Εκκλησίας μας ο Μάρκος ο Ερημίτης: «Αυτός (δηλ. ο Θεός) μεν διά του βαπτίσματος της κατά βίαν δουλείας εξήγαγε, καταργήσας την αμαρτίαν διά του σταυρού, και εντολάς ελευθερίας έθετο. Εμμένειν δε ή μη εμμένειν ταις εντολαίς τω αυτεξουσίω ημών θελήματι παρεχώρησεν».
Ο αξιολογικός άνθρωπος έχει την βούληση, την ελευθερία να πράξει ότι θέλει και όπως το θέλει. Η ανθρώπινη βούληση, κατά το Αξιολογικό Μοντέλο (ένα νέο μοντέλο της Συμβουλευτικής Ψυχολογίας), στηρίζεται στην αρχή ότι, παρεμβαίνοντας και τροποποιώντας τον τρόπο που το άτομο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα, καθορίζει σε σημαντικό βαθμό το είδος των απαντήσεων του οργανισμού στα περιβαλλοντικά ερεθίσματα, καθώς και στο γεγονός ότι αυτή καθαυτή η βούληση είναι δυνατόν να τροποποιηθεί επωφελώς με την μάθηση.
Ο άνθρωπος, λόγων διάφορων δυσκολιών στην ζωή του, μπορεί να αναπτύξει τις εξής δυσπροσαρμοστικές πεποιθήσεις για το μέλλον: «είναι καλύτερα να μην ελπίζεις παρά να ελπίζεις και να είσαι απογοητευμένος», «περιμένω να συμβεί το χειρότερο για να είμαι έτοιμος», «δεν θέλω να έχω όνειρα που μπορεί να μην έρθουν ποτέ» και «δεν επενδύω σε στόχους που δεν έχουν κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα». Το Αξιολογικό Μοντέλο θα τον βοηθήσει να αντικαταστήσει αυτές τις πεποιθήσεις με θετικές όπως: «είναι καλύτερα να ελπίζεις, παρά να μην ελπίζεις και να είσαι απογοητευμένος», «δεν περιμένω να συμβεί το χειρότερο για να είμαι έτοιμος», «θέλω να έχω όνειρα που μπορεί να έρθουν κάποια στιγμή» και «επενδύω σε στόχους που σκοπεύουν σε κάποιο συγκεκριμένο αποτέλεσμα». Για να γίνει αυτό απαιτείται η βούληση, η θέληση του ατόμου να αντικαταστήσει αυτές τις πεποιθήσεις και το Αξιολογικό Μοντέλο τον βοηθά προς αυτή την κατεύθυνση. Αν δεν έχει την προθυμία το άτομο να αλλάξει τις αντιλήψεις του, θα παραμείνει στην ίδια κατάσταση και θα προκαλέσει περισσότερο κακό στην ψυχική του υγεία.
Επομένως, το ίδιο το άτομο είναι ελεύθερο να αποφασίζει για την δική του ζωή. Δεν υπάρχει κάποιος που να του λέει τι να πράττει και τι όχι. Άλλωστε, ο Θεός έπλασε ελεύθερο τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, ο ίδιος, είναι υπεύθυνος για τις αποφάσεις που παίρνει και αν τυχόν κάνει λάθος, βρίσκει τον τρόπο να τις διορθώσει ή προσπαθεί να μην ξανά επαναλάβει το ίδιο λάθος. Η ελευθερία είναι μια μεγάλη δωρεά για τον άνθρωπο και είναι μοναδική για τον καθένα μας.
