Όψεις της Τελετουργικής χρήσης των Αγιασμάτων στον Παραδοσιακό Πολιτισμό
Οι τελετουργίες που σχετίζονται με τα αγιάσματα κατά κανόνα ερμηνεύονται ως πολιτισμικά στοιχεία που πέρασαν από τους χριστιανούς στους μουσουλμάνους της πόλης, κατά την διάρκεια της μακραίωνης συμβίωσής τους εκεί, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι τελετουργικές πρακτικές που σχετίζονται με τα αγιάσματα, περιλαμβάνουν εγκοιμήσεις, δηλαδή τελετουργική διανυκτέρευση του ασθενούς στο αγίασμα ή στο ναό που συνδέεται με αυτό και το περιλαμβάνει, ώστε στη διάρκεια της νύχτας να συντελεστεί η θαυματουργική θεραπεία.
Του Μ. Βαρβούνη, Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Η πίστη στην ιαματική ισχύ τους οδηγεί πολλούς πιστούς στην τέλεση διαφόρων τελετουργιών στα αγιάσματα και στους ναούς που κάποτε συνδέονται με αυτά, και μάλιστα πιστούς τόσο του χριστιανισμού, όσο και του ισλάμ, σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω. Καθώς μάλιστα το χριστιανικό πληθυσμιακό στοιχείο της πόλης έχει μειωθεί πολύ, εκεί όπου πρώτα πλειοψηφούσαν οι χριστιανοί σήμερα κυριαρχούν οι μουσουλμάνοι, χωρίς όμως αυτό να αλλάζει την μορφή και την ουσία των σχετικών λαϊκών τελετουργιών, καθώς συνεχίζονται τελετουργίες πανάρχαιες, προερχόμενες κάποτε από την αρχαιότητα, τις οποίες η Χριστιανική Εκκλησία υιοθέτησε, και σήμερα τις τιμούν οι μουσουλμάνοι προσκυνητές των αγιασμάτων.
Στα αγιάσματα αυτά τελούνται θείες λειτουργίες και παρακλήσεις, προς τον άγιο με τον οποίο συνδέονται, προσφέρονται αφιερώματα, και δένονται κομμάτια από τα ενδύματα των προς θεραπεία ασθενών, σε δένδρα η σε θάμνους που βρίσκονται κοντά τους, κατά μία παλαιά λαϊκή μαγικοθρησκευτική θεραπευτική πρακτική, που αποσκοπεί στην μετάδοση της ασθενείας σε βασικά στοιχεία της παντοδύναμης και αφομοιωτικής φύσης, ώστε ο άρρωστος να απαλλαγεί. Πιστεύεται μάλιστα, ότι για να πάρεις αγίασμα πρέπει πρώτα να ρίξεις κάτι στην πηγή του, γι’ αυτό και συνηθίζουν να ρίχνουν μέσα κλωστές, κουμπιά κ.λπ., ενώ κάποτε μαρτυρείται ότι παλαιότερα τελούσαν και αιματηρή θυσία, κατά κανόνα προβάτου η πετεινού, κοντά στο αγίασμα, προς τιμήν του αγίου-προστάτη του, ώστε το ζώο να καταναλωνόταν στο εορταστικό τραπέζι που θα ακολουθούσε, με την πίστη πως έτσι είναι ενισχυόταν η υπερφυσική δύναμη του αγιασμένου νερού.
Το νερό των αγιασμάτων πίνεται η χρησιμοποιείται για επαλείψεις και πλύσεις στα ασθενή μέρη του σώματος, συχνά δε προσφέρονται σε αυτά νομίσματα, σύμφωνα με μία επίσης πανάρχαια λαϊκή πρακτική, της ρίψης νομισμάτων σε πηγές και δεξαμενές ύδατος, ώστε να εξευμενιστούν τα καλοποιά πνεύματα που θεωρείται ότι ενοικούν στα νερά αυτά. Παλαιότερα, ιδίως κατά την εορτή των αγίων που συνδέονται λατρευτικά με τα αγιάσματα, οι προσκυνητές έπιναν από αυτά, η νίβονταν και λούζονταν με ιαματικούς σκοπούς, ορισμένες μάλιστα νοικοκυρές έπαιρναν αγίασμα σε μπουκάλια, πιστεύοντας ότι προστάτευαν το σπίτι τους, αλλά και για να πιάσουν με αυτό προζύμι, για το ψωμί που ζύμωναν, ώστε η βασική αυτή τροφή να έχει την πρόσθετη ευλογία του αγιάσματος.
Ήδη από περιγραφές περιηγητών του 17ου αιώνα γνωρίζουμε για το κρέμασμα κουρελιών στα αγιάσματα, και για την πίστη ότι έτσι θεραπεύονται οι ασθένειες, λόγω και των θαυματουργών ιδιοτήτων που τους αποδίδονταν. Αυτές οι πρακτικές συνοδεύονταν κάποτε από την τελετουργία του «τρυποπεράσματος», σύμφωνα με την οποία οι ασθενείς, αφού έπιναν αγίασμα και κρεμούσαν κουρέλια από τα ενδύματά τους, περνούσαν μέσα από τον τρύπα μιας μεγάλης πέτρας, με στόχο την ίασή τους, κάποτε μάλιστα η ανάλογη τελετουργική χρήση των λίθων αυτών μαρτυρείται ήδη από τις βυζαντινές πηγές.
Πολλά από τα αγιάσματα της Κωνσταντινούπολης σώζονταν είτε μέσα σε ναούς, είτε σε υπόγεια ιδιωτικών κτισμάτων, και η ανάρτηση των κουρελιών, των υφασμάτων και των ενδυμάτων των ασθενών γινόταν στον περιβάλλοντα χώρο τους. Κάποτε μάλιστα οι μουσουλμάνοι, που προτιμούν να προσκυνούν τα αγιάσματα του αγίου Δημητρίου και του αγίου Γεωργίου, προσφέρουν στα αγιάσματα και χριστιανικές εικόνες. Μάλιστα, η κοινή ιαματική και λατρευτική χρήση τους από χριστιανούς και μουσουλμάνους έχει αποτυπωθεί και σε έργα λογοτεχνικά που περιγράφουν την ζωή στην πόλη πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, όπως για παράδειγμα είναι τα έργα της Κωνσταντινουπολίτισας Μαρίας Ιορδανίδου.
Οι τελετουργίες που σχετίζονται με τα αγιάσματα κατά κανόνα ερμηνεύονται ως πολιτισμικά στοιχεία που πέρασαν από τους χριστιανούς στους μουσουλμάνους της πόλης, κατά την διάρκεια της μακραίωνης συμβίωσής τους εκεί, μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1453. Επίσης πρέπει να αναφερθεί ότι σε ορισμένες περιπτώσεις οι τελετουργικές πρακτικές που σχετίζονται με τα αγιάσματα, περιλαμβάνουν εγκοιμήσεις, δηλαδή τελετουργική διανυκτέρευση του ασθενούς στο αγίασμα ή στο ναό που συνδέεται με αυτό και το περιλαμβάνει, ώστε στη διάρκεια της νύχτας να συντελεστεί η θαυματουργική θεραπεία. Επίσης τελούνται και τελετουργικές εναποθέσεις στα αγιάσματα αντικειμένων, όπως τα ενδύματα των ασθενών που επιδίωκαν την θεραπεία τους. Σε κάθε περίπτωση, η υποκείμενη θρησκευτική αντίληψη είναι κοινή: ο άγιος ενοικεί στο αγίασμά του, και επενεργεί θαυματουργικά μέσω αυτού, ενώ η απόθεση των ενδυμάτων ή η πρόσδεση κουρελιών συντελεί ώστε αυτά να συναποκομίσουν και την ασθένεια, μεταβιβάζοντάς την στο αγίασμα ή στη φύση, που μπορεί να την απορροφήσει και να την εξουδετερώσει, αποκαθιστώντας την υγεία του προσκυνητή.
Όλα αυτά συμβαίνουν επειδή στο επίπεδο της λαϊκής λατρείας η ανάγκη θαυματουργικής αποκατάστασης της υγείας ξεπερνά συχνά τα διαχωριστικά όρια των θρησκειών, και οδηγεί σε κοινές τελετουργικές πρακτικές ανθρώπους διαφορετικών δογμάτων και θρησκευτικών πίστεων ή παραδόσεων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η διάσταση αυτή της τελετουργικής χρήσης των αγιασμάτων συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα στην Κωνσταντινούπολη, όπως προαναφέρθηκε, παρά τις πολλές και σημαντικές πληθυσμιακές, εθνοτικές, οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές μεταβολές που έφερε κυρίως ο 20ός αι. στην πόλη και την ταυτότητα και καθημερινή ζωή των κατοίκων της.
Από τα παραπάνω, μπορεί κανείς να καταλάβει ότι η λατρεία και η τελετουργική χρήση των αγιασμάτων διατρέχει και συνέχει την ιστορία της Κωνσταντινούπολης, από την ίδρυσή της ακόμη, και στη διάρκεια των πολλών ιστορικών περιπετειών της μέσα στους αιώνες. Μάρτυρες και σύνοικοι βυζαντινών μνημείων, καταφύγια των ελπίδων και των αγωνιών των κατοίκων, μέσα για την απευθείας επαφή με το υπερφυσικό και ελπίδες ίασης σε ένα κόσμο με περιορισμένα ιατρικά μέσα, τα αγιάσματα ήταν, και σε μεγάλο βαθμό συνεχίζουν να είναι, άμεσα συνδεμένα με την ζωή, την καθημερινότητα, τις πίστεις και τις αντιλήψεις των κατοίκων της πόλης.
