Μπορούν να συμψάλλουν εκφώνως οι πιστοί κατά τη διάρκεια των Ιερών Ακολουθιών;
Του Δημητρίου Λυκούδη, θεολόγου
Είναι ένα ζήτημα που θέλει λεπτό χειρισμό. Ο άγιος Εφραίμ ο Κατουνακιώτης, αναφορικά με τέτοια «δύσκολα» ζητήματα και δη λειτουργικά, έλεγε: «Χειρουργικούς χειρισμούς και μάλιστα ξεχωριστής ακριβείας χρειαζόμαστε! Γιατί, παιδί μου, εδώ έχουμε να κάνουμε με ψυχές, ψυχές αθάνατες και ζώσες, δεν παίζουμε με αυτά τα πράγματα. Και, πρόσεχε, πρόσεχε μη στενοχωρήσεις, λυπήσεις και απογοητεύσεις μια τέτοια ψυχή και φύγει από την εκκλησία, γιατί μετά, πέραν της δικής σου ψυχής, θα έχεις να απολογηθείς και για εκείνην».
Συνηθίζεται κατά τη διάρκεια των ιερών ακολουθιών, οι πιστοί να σιγοψέλνουν, ιδιαίτερα οι πιο τακτικοί, αυτοί δηλαδή, που έχουν συχνότερη επαφή με το ναό και ξέρουν, γνωρίζουν από στήθους κάποια απ᾿ όσα λέγονται και ψάλλονται. Άλλωστε, οι ιεροψάλτες, πλέον, βρίσκονται «εις θέσιν» αυτού του λαού του Θεού, ο οποίος, ως «εν ενί στόματι», διά του ιεροψάλτου, ψάλλει και υμνεί το Θεό εκφώνως. Παλαιότερα, πράγματι, ίσχυε καθ᾿ ολοκληρίαν αυτό το «εν ενί στόματι». Όμως, με την πάροδο του χρόνου, την καλλιέργεια του μουσικού μέλους, την αύξηση του εκκλησιάσματος, και με την οργάνωση και αποτύπωση συνοδικώς του λειτουργικού τυπικού, εκ των πραγμάτων, αυτό το «εν ενί στόματι» αποδυναμώθηκε, ατόνησε και σταδιακά περιορίστηκε.
Πλέον, οι ιεροψάλτες, οι προσοντούχοι ή διορισμένοι στο διακόνημα του «ψάλλειν», έχουν αναλάβει να ψάλλουν αντί του λαού, ώστε να αποφεύγεται η χασμωδία και ο αποσυντονισμός του εκκλησιάσματος. Μάλιστα, οι ιερείς, σε κάποια σημεία της Θείας Λειτουργίας, ως η απαγγελία του Συμβόλου της Πίστεως («Πιστεύω») ή της Κυριακής Προσευχής (Πάτερ ημών), εκφώνως καλούν το λαό να απαγγείλει και σε άλλα σημεία της Θείας Λειτουργίας να ψάλλει μαζί με τους ιεροψάλτες.
Όμορφη, επίσης, συνήθεια, είναι η ψαλτική «πρόσκληση» ευσεβών ιεροψαλτών, όταν σε κάποια πολύ γνωστά απολυτίκια ή ύμνους (ως το απολυτίκιο του ναού, ή τα αντίφωνα της Θείας Λειτουργίας), χαμηλώνουν την ένταση της φωνής τους και, συνάμα, παρακινούν, τρόπον τινά, τους πιστούς να συμψάλλουν και εκείνοι μαζί τους. Σε αυτές τις περιπτώσεις, αρχικά, επειδή είναι περιορισμένες αριθμητικά, αλλά και επειδή οι ύμνοι που καλούνται οι πιστοί να ψάλλουν είναι ευρέως γνωστοί στην εμμελώς εκτέλεσή τους, δεν παρατηρείται τέτοιας κλίμακας χασμωδία, ώστε να αποϊεροποιείται η μυσταγωγία της στιγμής.
Η δε συνήθεια ευσεβών, κατά τ᾿ άλλα πιστών, να σιγοψάλλουν τα λόγια του ιερέως, κυρίως δε τη χρονική στιγμή που εκείνος ιερουργεί, είναι εσφαλμένη. «Δεν έχεις καμιά δουλειά να ψελλίζεις τα λόγια του ιερέα εσύ. Εκείνος, έχει λάβει το μυστήριο της ιεροσύνης και, παρά ταύτα, ενδύεται τα ιερατικά του άμφια προσευχόμενος για να ψάλλει ή να απαγγείλει τα ιερατικά λόγια. Εσύ, λοιπόν, πώς τολμάς, πώς παίρνεις τέτοια «ιερή» πρωτοβουλία μπροστά στον λειτουργό του Υψίστου;», τονίζει με γλαφυρό τρόπο ο Όσιος Ιουστίνος Πόποβιτς, απαντώντας σε σχετικό ερώτημα που τού απηύθυναν.
Πέραν αυτής της αναφοράς στο μυστήριο της ιεροσύνης, η προσπάθεια πολλών πιστών να σιγοψάλλουν όσα εκτελεί ο ιεροψάλτης, ενδεχομένως, να ενοχλεί τους λοιπούς πιστούς που στέκονται δίπλα τους και προσπαθούν να συγκεντρωθούν προσευχόμενοι. Σε αυτή την περίπτωση, δε γίνεται η πνευματική τέρψη και ευχαρίστηση του ενός να λειτουργεί ως ζημία και δη πνευματικής υφής στον άλλο, που στέκεται ήσυχα δίπλα τους.
Προς αποφυγήν, λοιπόν, τέτοιων περιπτώσεων που, αναμφισβήτητα συνέβαιναν και συμβαίνουν σήμερα στο λειτουργικό και ενοριακό χώρο, δημιουργήθηκαν οι μεικτές χορωδίες που ψάλλουν συγκεκριμένα αποσπάσματα κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, ώστε και οι ψαλτικές ανάγκες των πιστών να καλύπτονται, κατά κάποιο τρόπο, αλλά και να ακούγονται, πέραν της μονωδίας, χορωδιακές φωνές στα λειτουργικά τελούμενα.
Εν τέλει, εάν κάποιος εκ των πιστών ορέγεται τόσο πολύ της ψαλτικής εκτελέσεως, μπορεί να απευθυνθεί σε μια Σχολή Βυζαντινής Μουσικής, που τόσες υπάρχουν σε πολλές μητροπόλεις της Ελλαδικής Εκκλησίας ή, σε άλλη περίπτωση, μπορεί να διακονήσει ιεροψαλτικά, αφού πάρει «ευλογία» από τον υπεύθυνο λειτουργό, σε μια ακολουθία με περιορισμένο αριθμό πιστών, ως στον Εσπερινό και όχι στον Όρθρο και στη Θεία Λειτουργία που το εκκλησίασμα είναι πολυπληθέστερο.
