Αφιερωματικές Τελετουργίες στην ελληνική λαϊκή λατρεία – Δ΄
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Από τη σχετική με την τελετουργία του προσκυνήματος πλούσια βιβλιογραφία, γνωρίζουμε όλες τις λεπτομέρειες του μεγάλου αυτού προσκυνηματικού εγχειρήματος Αναγράφεται χαρακτηριστικά στην ηλεκτρονική Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού: «Κατά τη διάρκεια της παραμονής στους Αγίους Τόπους οι προσκυνητές επισκέπτονταν τα προσκυνήματα εντός και εκτός Ιεροσολύμων. Ανάλογα με τη χρονική στιγμή της άφιξής τους συμμετείχαν διαδοχικά στις εξής σημαντικές θρησκευτικές εορτές: Χριστούγεννα, Φώτα, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, Πάσχα. Η συμμετοχή στην τελετή αφής του Αγίου Φωτός κατά τη διάρκεια της ακολουθίας της Αναστάσεως ήταν ένα από τα απαραίτητα συμβολικά στοιχεία της διαδικασίας του προσκυνήματος…. Προμηθεύονταν επίσης δώρα για συγγενείς, φίλους και κατ’ επέκταση για τα μέλη της κοινότητας. Συνήθως επρόκειτο για αναμνηστικά δώρα ή φυλαχτά. Αγόραζαν ακόμη σάβανα για ηλικιωμένα μέλη της κοινότητας κατόπιν παραγγελίας…. Η είσοδος των χατζήδων στο χωριό κατά την επιστροφή τους γινόταν επίσης με τελετουργικό τρόπο. Σχηματιζόταν πομπή που κατέληγε στην εκκλησία, όπου τελούνταν πανηγυρική δοξολογία. Ακολουθούσαν επισκέψεις στα σπίτια των χατζήδων, όπου μοιράζονταν τα δώρα που εκείνοι είχαν φέρει».
Με μια εκφραστική περιγραφή ο Βασ. Φαρασόπουλος (στην ιστοσελίδα www.athos.edo.gr) αποτυπώνει το λατρευτικό βίωμα των προσκυνητών σχετικά με τον Πανάγιο Τάφο και τις θρησκευτικές τελετές που τελούνται εκεί: «Στην ακολουθία της Ανάστασης πηγαίνουν όλοι ανεξαιρέτως οι προσκυνητές. θέλουν και είναι ηθική επιταγή να μη λείψει κανείς από τη μεγάλη ακολουθία της ανάστασης του Κυρίου. Περιμένουν με αγωνία να βγει το άγιο φως και να λαμπρυνθούν οι καρδιές, γιατί πιστεύουν πως, αν συμβεί και δεν βγει το άγιο φως, περιμένουν τους ανθρώπους μεγάλες δυσκολίες. Μόλις βγαίνει ο δεσπότης από την κρύπτη με τη λαμπάδα αναμμένη, ακούγεται από όλους τους προσκυνητές βαθύς και δυνατός στεναγμός ανακούφισης και τα πρόσωπα χαμογελούν πασχαλινά. Χιλιάδες πιστοί, που μιλάνε διαφορετικές γλώσσες, θα κάνουν απέραντη υπομονή, για να ανάψουν τη λαμπάδα τους από τη γνήσια πηγή φωτός. Όταν έρθει η ώρα και ακουστεί το “Χριστός Ανέστη”, οι καμπάνες θα ηχήσουν χαρμόσυνα και το ποδοβολητό των χριστιανών θα σείσει τον περίχωρα του ναού, Τα χρόνια εκείνα δεν υπήρχαν κροτίδες και βεγγαλικά. Τα όπλα που κρατούν δυνατά, ούτε υπάρχουν ούτε επιτρέπονται. Σε αντικατάσταση όλων αυτών έρχεται η χαρά και εκδηλώνεται με ισχυρό ποδοβολητό που έχει τον συμβολισμό του. Ο ολοκληρωμένος χρόνος παραμονής στους Αγίους Τόπους είναι μέχρι την Πεντηκοστή. Οι περισσότεροι όμως προσκυνητές αρχίζουν το ταξίδι του γυρισμού μετά την Κυριακή του Θωμά».
Αυτά τα ιδιαίτερα ιεροσολυμιτικά προσκυνηματικά ενθυμήματα, οι σταυροί και τα είδη από σεντέφι, ελεφαντόδοντο και μαργαριταρόριζα, αλλά και τα φυλακτά από τον Πανάγιο Τάφο, τα σάβανα και τα μικρά δοχεία με λάδι και αγιάσματα από το Ναό της Αναστάσεως και από τα πανάγια προσκυνήματα της Αγίας Γης έπαιζαν ανέκαθεν καθοριστικό ρόλο στην λαϊκή λατρευτική συμπεριφορά του Γένους. Ο Βασ. Φαρασόπουλος, επικεντρωνόμενος κυρίως στους Καππαδόκες προσκυνητές του Παναγίου Τάφου, περιγράφει με λεπτομέρεια τα αγιοταφίτικα αυτά λατρευτικά ενθυμήματα: «Ένα σπουδαίο και συνηθισμένο δώρο είναι το σάβανο με τους σταμπωτούς σταυρούς και την παράσταση της ανάστασης του Κυρίου. Αυτό προορίζεται για πολλούς ηλικιωμένους, που το περιμένουν ή το έχουν παραγγείλει. Μετά έρχεται το δώρο για τον παπά και την εκκλησία του χωριού. Εδώ πρέπει να είναι κάτι που χρησιμεύει και αρμόζει στο έργο του ιερέα. Για την εκκλησία μπορεί να είναι κάποιο εικόνισμα, κάποιο εκκλησιαστικό βιβλίο ή κάποιο καντήλι ασημένιο, να στέκει κα( να φωτίζει μπρος στο εικόνισμα του αγίου, Που έρχεται από τα άγια χώματα. Τα δώρα που έρχονται από τους Αγίους Τόπους είναι πολλά και διάφορα. Όλα όμως αυτά δεν πρέπει να έχουν μεγάλο όγκο και βάρος, γιατί θα είναι δύσκολη η μεταφορά. Ανάλογα με τον βαθμό συγγενείας και εκτίμησης είναι και τα δώρα που έρχονται. Σταυροί σε διάφορα μεγέθη και από διάφορα υλικά, εικόνες, κομπολόγια, διαφορετικών υλικών και χρωμάτων, κομποσκοίνια, θυμίαμα γιά την εκκλησία και για τα σπίτια, ιερά σκεύη για την εκκλησία και άλλα πράγματα που συνδέονται με τη θρησκευτική ζωή των ανθρώπων».
Είναι δε απολύτως χαρακτηριστικό το ότι τα τελετουργικά αυτά αντικείμενα συχνά αποτελούσαν κύρια όργανα πολλών μαγικοθρησκευτικών πράξεων και πρακτικών, στα πλαίσια πάντοτε της λαϊκής λατρείας, όπως την αντιλαμβάνεται και την εξασκεί το ευσεβές Γένος μας. Σήμερα βεβαίως, που το προσκύνημα έχει σημαντικά διευκολυνθεί, κάποτε δε παίρνει και την μορφή του λεγόμενου «προσκυνηματικού τουρισμού», πολλά από τα τελετουργικά αυτά στοιχεία έχουν απλοποιηθεί ή ξεχαστεί. Στην λατρευτική πρακτική όμως των Ορθοδόξων, το προσκύνημα στον Πανάγιο Τάφο πάντοτε συνδέεται με την αίσθηση μιας ξεχωριστής συγκίνησης και συνεπάγεται την πρόσκτηση μοναδικών πνευματικών εμπειριών.
Γι’ αυτό και οι ομάδες προσκυνητών εξακολουθούν να μεταβαίνουν στην Αγία Πόλη των Ιεροσολύμων, με την πρωτοβουλία πια των ενοριών ή των ειδικευμένων στα προσκυνήματα ταξιδιωτικών γραφείων, αποζητώντας τον αγιασμό και την ευλογία δια του προσκυνήματος.
