«Αναστάσεως ημέρα»: Ελληνορθόδοξα Εθιμικά Ε΄
Γράφει Μ. Γ. Βαρβούνης, Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Περιπτώσεις τελετουργικών πασχαλινών χορών από τη Θεσσαλία έχει μελετήσει παλαιότερα ο Κων. Τσαγγαλάς. Σύμφωνα με αυτές, η σειρά της συμμετοχής των γυναικών στους πασχαλινούς χορευτικούς αγερμούς εξαρτάται από τη φυσική και την κοινωνική ηλικία των γυναικών που συμμετέχουν.
Προηγούνται οι παντρεμένες και οι αρραβωνιασμένες, και ακολουθούν οι νέες σε ηλικία γάμου και οι έφηβες, άρα οι τέσσερις σχετικές κοινωνικές ομάδες διακρίνονται ουσιαστικά σε δύο υποομάδες. Όπως δε ο Τσαγγαλάς παρατηρεί, η εθιμοταξία αυτή υπόκειται σε αλλαγές και τροποποιήσεις, που εξαρτώνται από το βαθμό σύμφωνα με τον οποίο οι άγραφοι νόμοι οι οποίοι διέπουν τη ζωή κάθε κοινότητας ακολουθούν την εν γένει εξέλιξη, τροποποιούνται και διαφοροποιούνται. Στην διαδικασία μάλιστα αυτή παίζουν ρόλο διάφοροι και διαφορετικοί μεταξύ τους παράγοντες, όπως η κοινωνική συγκρότηση και η διείσδυση της τεχνολογίας, οι επικοινωνίες και η γεωγραφικοί διαμόρφωση του τόπου, οι οικονομικές και δημογραφικές εξελίξεις κ.λπ.
Ειδικά στα Μέγαρα την ημέρα αυτή οι γυναίκες χορεύουν τον χορό της «τράτας», που ανήκει στην ίδια κατηγορία των πασχαλινών τελετουργικών χορών, έχει ωστόσο συνδεθεί κατά την τοπική παράδοση με ιστορικά γεγονότα της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας, όπως συχνά συμβαίνει με πολλά στοιχεία της ελληνικής λαϊκής εθιμοταξίας διαφόρων περιοχών, στην έρευνα των οποίων ανακαλύπτονται αλλεπάλληλα επιστρώματα. Στην κατηγορία αυτή ανήκει και το δρώμενο του «Ζάμαντα», στην Πεντάπολη Σερρών, όπου η λιτανεία και ο χορός πήραν το όνομά τους από έναν νέο, ο οποίος σφαγιάστηκε από τους οθωμανούς επικυριάρχους, στην προσπάθειά του να προστατεύσει τα έθιμα και την πίστη των συγχωριανών του, πάντα κατά την τοπική προφορική ιστορική μνήμη.
Σε πολλές περιοχές, επειδή η εορτή της Μεσοπεντηκοστής είναι είκοσι πέντε ημέρες μετά το Πάσχα, την ονομάζουν «Τα εικοσιπεντάρια». Μετά την πανηγυρική θεία λειτουργία της ημέρας, σε αμπελοκαλλιεργητικές περιοχές όπως η Στενήμαχος, συνήθως τελούσαν αγιασμό και λιτανεία, με τις εικόνες του ναού, κατά τη διάρκεια της οποίας περνούσαν από τα αμπέλια, τα οποία και έραιναν με τον αγιασμό, πιστεύοντας ότι έτσι θα προφυλαχθούν από τις ασθένειες και το χαλάζι. Σε άλλες περιοχές, όπως η Άνω Αμισός, κατασκεύαζαν ομοίωμα ανθρώπου από πηλό, τον Κάνναβο – το έθαβαν, μοίραζαν και τα κόλλυβά του θρηνώντας τον, και κατόπιν διασκέδαζαν όλοι μαζί, στα πλαίσια μια γονιμικής τελετουργίας που υπάγεται στο πανάρχαιο σχήμα Θάνατος – Ανάσταση. Επίσης τηρούσαν εθιμική αργία, πιστεύοντας ότι το αντίθετο προκαλούσε επιδρομές ποντικών εναντίον της οικοσκευής και των γεννημάτων του νοικοκυριού τους.
Η εορτή της Αναλήψεως, σαράντα μέρες μετά την μεγάλη εορτή του Πάσχα, για τον λαό σημαίνει το ουσιαστικό και τυπικό τέλος της πασχαλινής περιόδου. Πιστεύουν ότι με την ανάσταση του Χριστού βγήκαν και οι ψυχές των νεκρών από τον Άδη στη γη, και με την ανάληψή του επιστρέφουν στον Κάτω Κόσμο. Γι’ αυτό και ανάβουν κεριά, για να βλέπουν στο δρόμο, κάνουν κόλλυβα και τρισάγια, αλλά και επισκέπτονται τα κοιμητήρια και τους τάφους των συγγενών τους. Σε ορισμένες περιοχές, προκειμένου να ξορκίσουν το πιθανό κακό της νέα καλοκαιρινής περιόδου που αρχίζει, ανάβουν εθιμικές πυρές που τις πηδούν απαγγέλλοντας σχετικές επωδές, καθώς η γιορτή της Ανάληψης θεωρείται χρονικό όριο για την μετάβαση από την άνοιξη στο καλοκαίρι.
Μαζεύουν ακόμη ιαματικά βότανα, που μάλιστα τα φέρνουν και στο ναό να λειτουργηθούν, και από τα οποία κατασκευάζουν αλοιφές και παραδοσιακά γιατρικά. Επίσης, κατά την εορτή της Ανάληψης κατέβαιναν οργανωμένα στη θάλασσα και έκαναν το πρώτο θαλάσσιο λουτρό της χρονιάς, ή βρέχουν μόνο τα πόδια τους, μετρώντας μάλιστα να πλυθούν σε σαράντα κύματα. Νερό από σαράντα κύματα έπαιρναν σε μπουκάλια για να ραντίσουν το σπίτι τους και τους χώρους της εργασίας τους, αλλά και για να το χρησιμοποιήσουν ως γιατρικό.
Απαγγέλουν μάλιστα τελετουργικά: «Αναλείβεται ο Χριστός, αναλείβομαι κι’ εγώ. Ό,τι κακό έχω απάνω μου να φύγει». Οι κολυμβητές αυτοί αναζητούν μάλιστα μια πέτρα του βυθού με μούσκλια, της λεγόμενη «μαλλιαρή πέτρα», που την μεταφέρουν στο σπίτι, την τοποθετούν στις γωνιές του σπιτιού ή κάτω από το κρεβάτι, και πιστεύουν ότι θα μεταδώσει τη γεροσύνη και την βλαστική της δύναμη στο σπιτικό και στα μέλη του, για την χρονική περίοδο που θα ακολουθήσει.
