«Απρίλη απριλοφόρητε»: Ελληνικά Λαϊκά Εθιμικά – Α’
Του Δρος Εμμανουήλ Βαρβούνη
Ο Απρίλιος, ο δεύτερος μήνας της άνοιξης, στην ελληνική παράδοση ταυτίζεται με την αναζωογόνηση της φύσης, την βλάστηση και των αίσια προσδοκία της καλοκαιρινής καρποφορίας. Και βέβαια, ανάλογα είναι τα ελληνικά λαϊκά λατρευτικά έθιμα που σχετίζονται με αυτόν, για τα οποία θα γίνει λόγος στη συνέχεια.
Η μνήμη του τροπαιοφόρου μεγαλομάρτυρα αγίου Γεωργίου εορτάζεται στις 23 Απριλίου, και αν η ημερομηνία αυτή συμπέσει με το διάστημα της Μ. Τεσσαρακοστής ή της Μ. Εβδομάδας μετατίθεται για την Δευτέρα της Διακαινησίμου. Όπως επισημαίνει ο Δ. Σ. Λουκάτος «Το όνομα ‘Γεώργιος’, ελληνικότατο, είναι πνευματική μεταφορά από την αγροτική μας ζωή, και βγαίνει από το ουσιαστικό ‘γεώργιον’, που σημαίνει κτήμα ή χωράφι καλλιεργούμενο (ή καλλιεργήσιμο). Γίνεται όμως και επίθετο: ‘γεώργιος’, για τον άνθρωπο που επιδέχεται την πνευματική καλλιέργεια, ή που τον επέλεξε γι’αυτό η Μοίρα ή ο Θεός. (‘Χριστού γεώργιον’ ονομάζεται στην υμνογραφία του, ο άγιος Γεώργιος)».
Πρόκειται για ιδιαιτέρως δημοφιλή άγιο στη λαϊκή λατρεία όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά των Ορθοδόξων γενικότερα. Συνδέεται από το λαό με τη γνωστή διήγηση της δρακοντοκτονίας, που έχει σχηματοποιηθεί σε παραδόσεις αλλά και σε ένα σχετικό δημοτικό τραγούδι, κατά την οποία ο άγιος σκότωσε τον δράκοντα που είχε καταλάβει την πηγή ύδρευσης μιας πόλης και απελευθέρωσε την βασιλοπούλα που του είχε προσφερθεί εν είδει ανθρωποθυσίας. Θεατρική αναπαράσταση του μύθου αυτού γίνεται στην Αράχωβα, κατά το «πανηγυράκι» του αγίου, όπου τραγουδούν τη άσμα της δρακοντοκτονίας χορεύοντας και έχοντας κόψει το νερό, το οποίο και αφήνουν ελεύθερο στο σημείο που ο άγιος αναφέρεται ότι το απελευθέρωσε.
Σε όλους τους ανά την Ελλάδα εορτάζοντες ναούς του αγίου τελούνται πανηγυρικές θείες λειτουργίες και κατόπιν περιφέρεται η εικόνα του, στο πλαίσιο των πασχαλινών εθιμικών λιτανιών της Διακαινησίμου, συνήθως σε όλη την έκταση του ζωτικού οικονομικού χώρου κάθε οικισμού. Πολλά από τα κατά τόπους έθιμα που σχετίζονται με τον άγιο έχουν τον χαρακτήρα διαβατήριων τελετουργιών από την άνοιξη προς το καλοκαίρι: οι θρακιώτικοι πράσινοι-φυτικοί στολισμοί των σπιτιών και η προσοχή στα ζώα στη Μακεδονία και στη Θράκη, για παράδειγμα, εντάσσονται σε αυτήν την κατηγορία.
Γράφει σχετικά ο Γ. Α. Μέγας ότι η γιορτή του αγίου Γεωργίου, καθώς συμπίπτει με την εποχή που η φύση στην Ελλάδα λουλουδίζει, θεωρείται και αρχή καλοκαιριού. Παρουσιάζει λοιπόν πολλές ομοιότητες με τις άλλες ανοιξιάτικες γιορτές και κυρίως με τη γιορτή της Πρωτομαγιάς, την κατεξοχήν λαϊκή γιορτή της άνοιξης. Γι’ αυτό και πολλά έθιμα της ημέρας αυτής είναι από τα έθιμα που τελούνται από το πέρασμα μιας εποχής του έτους σε άλλη. Ζητούν δηλαδή οι άνθρωποι να προφυλάξουν το σπίτι και τα ζώα τους από το κακό, από τα μάγια και τη βασκανία, την οποία στην αρχή κάθε χρονικής περιόδου προσπαθούν με διάφορα αντιμαγικά μέσα ν’ αποτρέψουν.
Σε μερικούς τόπους, όπως στο Κωσταράζι της Καστοριάς, γυναίκες και κορίτσια αφού πάρουν νερό απ’ τη βρύση πάνε στα χωράφια και τυλίγονται στις πρασινάδες και βάζουν για καλό στις πόρτες, στα παράθυρα, όπως την Πρωτομαγιά. Στη Μεσημβρία της Θράκης, για παράδειγμα, οι γυναίκες έτρωγαν κόκκινα πασχαλινά αβγά ευχόμενοι για την «καλοχρονιά» και χόρευαν ειδικούς τελετουργικούς χορούς, που επισήμαιναν αυτόν τον διαβατήριο χαρακτήρα. Τον άγιο Γεώργιο τιμούν ιδιαιτέρως οι βοσκοί, που θυσιάζουν ζώα τους στην εορτή του και τα προσφέρουν για να μαγειρευτούν και να αποτελέσουν το κοινό γεύμα των πανηγυριζόντων, ή για να πωληθούν από το ναό, με στόχο την ενίσχυση του ταμείου του.
Στην ιδιαίτερη αυτή «ποιμενική λατρεία», η οποία κορυφώνεται στους Σαρακατσάνους, μάλλον συντέλεσε η σύμπτωση της γιορτής του με την εποχή, κατά την οποία οι βοσκοί αφήνουν τα χειμαδιά και ανεβαίνουν στα βουνά, για να βοσκήσουν τα κοπάδια τους και να τυροκομήσουν. Στο ίδιο πλαίσιο οι βοσκοί καλούν φίλους και συγγενείς στις στάνες τους, όπου παραθέτουν εορταστικό γεύμα, γάλα, τυρί και γιαούρτι, με την πίστη ότι έτσι ο άγιος θα προφυλάξει τα ζώα και τον βοσκό από πιθανές μαγικές επιβουλές και επιδράσεις του επερχόμενου μαγικού και επίβουλου, κατά την λαϊκή αντίληψη, Μαΐου.
