Δημοσιογραφία και Ιστορία: από το γεγονός στην ερμηνεία του
Του Δρος Σταύρου Γουλούλη
H Παγκόσμια ημέρα Eλευθεροτυπίας καθιερώθηκε από την Παγκόσμια Ένωση Εφημερίδων και από το 1993 εορτάζεται στις 3 Μαΐου.
Ποια η σχέση της δημοσιογραφίας με την πραγματική Ιστορία και δη αυτή εν τω γίγνεσθαι; Ο δημοσιογράφος τελεί έργο ιστορικού, έστω κι αν το γεγονός είναι μίας ώρας, σε δευτερόλεπτα οπτικοποιείται, γίνεται παρελθόν. Όλα είναι Ιστορία και δη σύγχρονη. Επιπλέον με το που οσμίζεται τη ρίζα του γεγονότος στο ευρύ παρελθόν, ερευνά αρχεία, παράγει ιστορικό έργο. Πέραν του ότι προάγει τις μάζες στην αλήθεια. Το «τι πραγματικά συνέβη». Σαν να ανοίγει συνεχώς κουτιά, ενίοτε της Πανδώρας…
Δημοσιογράφος και Iστορικός: δύο επαγγέλματα που συναντώνται. Ο Θουκυδίδης όταν συνέγραφε πήγαινε στους τόπους των γεγονότων, ρωτούσε αυτόπτες μάρτυρες ή πρωταγωνιστές από όλα τα μέρη. Το ‘δημοσιογραφικό’ του δαιμόνιο απέσπασε την Ιστορία από τη λογοτεχνία, έδωσε έναν χρυσό κανόνα πως γίνεται Λόγος η Ιστορία. Ο ίδιος ήταν εύπορος, αφοσιωμένος στο έργο του, άρα επαγγελματίας. Πιθανόν στις δημηγορίες κατάφερνε κι εύρισκε τα πρωτότυπα κείμενα, π.χ. ο Επιτάφιος του Περικλή που έχει δείγμα προσωπικού περίκλειου ύφους. Στη Νεώτερη εποχή πολλοί έγιναν δημοσιογράφοι επαγγελματίες με ειδικές σπουδές και αξιώσεις να παράγουν έργο Ιστορικού. Οι ανταποκρίσεις τους (ρεπορτάζ) έχουν αξία αρχειακών πηγών. Συνήθως αποκτούν αξιοπιστία αμεροληψίας και αντικειμενικής παρατήρησης. Δεν καταγράφουν δηλαδή τα γεγονότα επιλέγοντας ή κρύβοντας δεδομένα, για να γραφεί ένα αφήγημα υπέρ κάποιων (εφημερίδας, καθεστώτος, οικονομικών κύκλων κοκ). Πολύ περισσότερο να γίνει σκηνοθεσία (όπως ο περίφημος κορμοράνος στη λούνη αργού πετρελαίου το 1991 πολύ μακριά από τον Περσικό κόλπο). Η εικόνα που ο δ. περιγράφει μεταφέρει το περιβάλλον, τόπο και χρόνο, αν είναι αυθεντική, αν δεν έγινε μοντάζ ή από έλλειψη εμπειρίας ή εσκεμμένα γίνονται οι ειδήσεις πλαστά γεγονότα-Νέα (fake news).
O δημοσιογράφος πρέπει να γίνει Iστορικός στον τομέα του, κι αν φτάσει στο σημείο να ελέγχει βάσιμα ένα μεγάλο εθνικό, διεθνές ή το παγκόσμιο σύστημα, ακόμη πιο σημαντικό. Η αφετηρία του είναι το σύγχρονο γεγονός συνήθως ή μια αφορμή, αλλά πρέπει να ερευνήσει το παρελθόν του προβλήματος, τον χώρο, την παραγωγική διαδικασία, την οικονομία, την ιδεολογία και θεσμούς μιας χώρας, νοοτροπίες. Το ίδιο κάνει και ο Ιστορικός. Αλλά ενώ ένα βιβλίο ιστορίας το βλέπουν λίγοι, ένα δημοσιογραφικό ρεπορτάζ ή έργο το βλέπει όλη η κοινωνία, ο κόσμος.
Είναι δυνατόν όμως να φτάσει ο δημοσιογράφος στην Καθαρή Αλήθεια; Ίσως, αν υπάρχει Καθαρή Ιστορία, κάτι που θεωρείται ουτοπία. Όπως και ο Ιστορικός ζει σε μια κοινωνία, σε μια εποχή που δίνει μόνη της ‘εντολή’ έρευνας με συγκεκριμένα σχέδια, όρια.
Είναι απαραίτητος ο χωρισμός ανάμεσα σε καταγραφόμενα γεγονότα και σχόλια, το Θέμα (υπόθεση) αυτό καθ’εαυτό και τη Θέση που παίρνει ο δημοσιογράφος, την ερμηνεία που δίνει. τέλεια δεν υπάρχει Η διαφορά ανάμεσα στις εφημερίδες για το ίδιο γεγονός είναι εκκωφαντική. Υπάρχουν κατηγορίες δημοσιογράφων με Θέση στα γεγονότα, μέχρι να κάνουν λίφτιν, επἐνδυση κοκ. Δεν έχει σημασία για ποιο λόγο, αν είναι μισθωτοί, φανατισμένοι, προκατειλημμένοι, ιδεοληπτικοί, κοκ, αν το κάνουν εν γνώσει τους ή όχι ή απλώς τρέφουν τις ‘μάζες’ κατώτερα ένστικτα, ένα εξιλαστήριο θύμα, έναν φταίχτη (παρανοϊκοί Ερντογάν, Πούτιν, …). Το σύνηθες είναι σχόλια, όπου απονέμουν ηθικό πλεονέκτημα, βλέπουν την πάλη των τάξεων, το συμφέρον της χώρας τους ή της χώρας που ζουν και τους δίνει τη δουλειά τους, εκφράζουν το μαζικό υπερεγώ. Ασφαλώς γίνονται πιο ακριβείς δημοσιογράφοι που έχουν κάνει σπουδές σε ένα τομέα (Οικονομία, κοινωνιολογία, εγκληματολογία, τέχνη, ιατρικά, Ιστορία, κοκ), πλησιάζουν στο να είναι Ιστορικοί. Κι αν όχι, αρκεί να είναι έντιμοι, ισορροπιστές: π.χ. ο κ.Π. Σιόμπολος: δεν έπαιζε το παιχνίδι κανενός, σεβόταν, όλοι τον εμπιστεύονταν ακόμη και φυλακισμένοι.
Βασική παράμετρος είναι η αντίληψη που έχει ο δ. για τα ‘βαθέα’ του καθεστώτος που ζει ή ερευνά. Ο όρος ‘βαθύ κράτος’ είναι από τους πολλούς δημοσιογραφικούς που θέλουν συζήτηση. ‘Βαθύ’ είναι, βέβαια, για όποιον δεν ξέρει κολύμπι. Είτε είναι είτε όχι συνωμοσία κάποιων ή πολιτική μιας κλειστής ηγετικής ομάδας (διαπλοκή φορέων της εξουσίας, της παραεξουσίας, υποκόσμου κλπ.) αδυνατεί κανείς να πάρει είδηση τι συμβαίνει, ακόμη και η υπαλληλική ιεραρχία. Ασφαλώς υπάρχει «οφθαλμός ος τα πάνθ’ ορά», εκτός αν ο ηγέτης δεν ελέγχει απόλυτα το κράτος του, π.χ. μηχανισμούς υπουργείων. Άρα υπάρχουν όχι ‘βαθέα κράτη’, αλλά βάθη ανεξερεύνητα, σαν ‘Τριάδες’ (ομάδες μυητικές), δεμένων αλυσιδωτά. Στη διπλωματία, δεν αρκεί η αλληλογραφία που συνηθέστατα δημοσιογράφοι ερευνούν για να βρουν τις ρίζες των γεγονότων, διότι μεταξύ ηγετών και κρατών υπάρχουν συμφωνίες που δεν καταγράφονται ή εκδίδονται non papers. Το κενό το καλύπτουν δημοσιογράφοι, άνθρωποι της ‘πιάτσας’, καταλαβαίνουν τι μπορεί να συμβαίνει εκεί που δεν φαίνεται τίποτα. Κρίνουν εξ όνυχος τον λέοντα. Καμιά φορά αποδίδουν ενστικτωδώς Ιστορία, έστω με υποψία, ίσως καλύτερα από επαγγελματίες Ιστορικούς που έρχονται χρόνια αργότερα.
Οι δημοσιογράφοι γράφουν ιστορία, αλλά και αφήγημα, εξυπηρετώντας καταστάσεις. Το διακύβευμα όμως είναι μέσα στην ταχύτητα εξελίξεως γεγονότων, ακόμη και πολέμου, πού εντάσσονται τα Νέα που φέρνουν: μία μπάμπουσκα που κρύβει μικρότερες (όλα όσα ερευνά ο δημοσιογράφος ή ο Ιστορικός) ή αυτή βρίσκεται μέσα σε μεγαλύτερες, αόρατες …
