Ησυχασμός, Φιλοκαλικό Κίνημα και ελληνική λαϊκή θρησκευτική συμπεριφορά – Β’
Του Δρος Μ. Βαρβούνη
Συνεχίζοντας όσα γράψαμε στο προηγούμενο σχετικό άρθρο, πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Αλ. Παπαδιαμάντης δεν παρουσιάζει μια απόλυτη όψη της ανθρώπινης φύσης, απρόσβλητης από την αμαρτία. Τουναντίον ασχολείται με τους εφάμαρτους συνανθρώπους του, των οποίων η μετάνοια και η ψυχική ανάταση τον ενδιαφέρει.
Και είναι σε ζητήματα λαϊκής λατρείας που κατά κανόνα παρατηρείται η εκδήλωση αυτών των αμαρτωλών έξεων και επιλογών. Συμφωνεί βεβαίως στο σημείο αυτό με τις περί μετανοίας διδασκαλίες των ησυχαστών πατέρων, δίνοντας περιγραφές που ουσιαστικά λειτουργούν ως παραδείγματα των ησυχαστικών διδαχών.
Αν το έργο του διαβαστεί απερίσπαστα και ως μία ολότητα, θα διαπιστώσουμε ότι ο στόχος του είναι μια πιο φιλάνθρωπη, αλλά εξίσου ορθόδοξη αντιμετώπιση της αμαρτίας, που λαμβάνει υπόψη της την ασθένεια της ανθρώπινης φύσης, που κλαίει και οδύρεται για την πτώση, χωρίς να καταδικάζει τον πεπτωκότα άνθρωπο, και που έχει απόλυτη εμπιστοσύνη στη θεία συγκατάβαση, στην αγάπη και στο άπειρο έλεος του Θεού προς τον ειλικρινώς μετανοούντα. Και η στάση αυτή, ελεγκτική της αμαρτίας αλλά και βοηθητική της ανόρθωσης του συντετριμμένου αμαρτωλού είναι αμιγώς ησυχαστικής προελεύσεως, κατά τις διδαχές την αγιορειτών ησυχαστών, που τον 19ο αιώνα ήδη δίδασκαν πλέον σε πολλές ελληνικές περιοχές.
Στα λαογραφικότατα κείμενά του, τα μη προβλεπόμενα από το ορθόδοξο τυπικό τα χαρακτηρίζει ως απλοϊκά, χωρικά και ευσεβή έθιμα των αγραμμάτων, αντιμετωπίζοντάς τα ως καλής προθέσεως εκδηλώσεις των ευσεβών πλην όμως αγράμματων και εκκλησιαστικά αστοιχείωτων χωρικών. Μοιάζει η θεώρησή του αυτή με ανάλογες περιπτώσεις των σχολίων του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη, που ακόμη και τα λαϊκά θρησκευτικά έθιμα που καταδικάζει τα αποδίδει σε ευσεβή, πλην όμως καταδικαστέα, πρόθεση των τελεστών τους, δηλαδή με την ησυχαστική αντίληψη για το ζήτημα.
Από την άλλη πλευρά, όπως προαναφέρθηκε, απουσιάζουν, κατά κανόνα, από τις περιγραφές του τα προχριστιανικά εθιμικά επιβιώματα, δηλαδή τα ελληνικά λαϊκά θρησκευτικά έθιμα που προέρχονται από προχριστιανικές περιόδους, και τα οποία η Εκκλησία, δια των Συνόδων και της διδασκαλίας των Πατέρων της, προσπάθησε συστηματικά να εξαφανίσει, ή να εναρμονίσει με την ορθόδοξη λατρευτική ζωή, χωρίς πάντοτε να το καταφέρνει. Ας σημειωθεί μάλιστα ότι στα προχριστιανικά αυτά επιβιώματα είναι αφιερωμένο μεγάλο μέρος των σχετικών αυστηρών σχολίων του αγίου Νικοδήμου στο Πηδάλιον. Η παράλειψη αυτή του Αλ. Παπαδιαμάντη ασφαλώς δεν είναι τυχαία, και απηχεί την ανάλογη κριτική στάση των ησυχαστών πατέρων έναντι αυτής της εθιμικής πραγματικότητας του λαού μας, την οποία ζητούσαν να μετασχηματίσουν, μέσω της αντικατάστασης των εθίμων αυτών από άλλα, καθαρώς ελληνορθόδοξα.
Πολλές φορές, οι ησυχαστικές καταβολές όσων περιγράφει φαίνονται από απλές λέξεις ή φράσεις, δια των οποίων ο συγγραφέας μας απαξιώνει βέβηλες λαϊκές συνήθειες που είχαν συνδεθεί με εκδηλώσεις λαϊκής λατρείας. Με ορισμένα καυστικά σχόλια ο Αλ. Παπαδιαμάντης, ακολουθώντας τη σχετική ησυχαστική παράδοση, στηλιτεύει τις τάσεις εκκοσμίκευσης και αποϊεροποίησης των ημερών του.
Συστηματικός βιωματικός παρατηρητής και μελετητής των εκδηλώσεων της λαϊκής θρησκευτικότητας, ο συγγραφέας μας συγκινείται από τις εκδηλώσεις της πίστης των ανθρώπων, και από την έκφραση της απαντοχής τους προς το Θεό, στις πλέον δύσκολες στιγμές της ζωής τους. Παραλλήλως όμως διακρίνει με σαφήνεια όσα ανήκουν στην εκκλησιαστική και όσα προέρχονται από τη μαγική σφαίρα της λατρευτικής μας παράδοσης, οι οποίες επισύρουν την εκκλησιαστική αποδοκιμασία, ακριβώς όπως αυτή εκφράζεται και στα ανάλογα σχόλια του αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτη.
