Mαντήλα: από την ανάγκη στο φετίχ της εξουσίας
Του Δρος Σταύρου Γουλούλη
Αυτό που βλέπουμε στο Ιράν, την επανάσταση της μαντήλας (χιτζάμπ), την εξέγερση με αφορμή τη μαντήλα, ίσως είναι σταθμός στην εξέλιξη του διαχρονικού μοτίβου «περικάλυμμα κεφαλής». Κρίση. Tι ρόλο είχε στο παρελθόν και τι έχει σήμερα το καλύπτον την κεφαλή ύφασμα; Στο Ισλάμ ο φερετζές (=φορεσιά) προδίδει προγενέστερη ελληνική φάση! Η μπούρκα προφανώς είναι το άκρον άωτον αυτής της λογικής. Οι γυναίκες όλες τις εποχές σκεπάζοντας το πρόσωπο τηρούσαν μία άγραφη συνήθεια, για την οποία μόνο στο Ισλάμ έγινε μέρος του νομικού συστήματος, υποχρέωση.
Η χριστιανική σκέψη δεν θα φτάσει επ’αυτού ποτέ σε δόγμα (διοικητική απόφαση), το οποίο δεν υπερκαλύπτει υπαρξιακά θέματα. Στην ύπαρξη αναφέρεται το όριο, το μέτρο. Υπάρχουν σύνορα διαχωρισμού, κόκκινες γραμμές που αν τις περάσει κανείς οδηγείται στην υπερβολή, στην πλάνη, αλλά και στην έλλειψη ανθρωπιάς.
Στις παλαιές κοινωνίες η γυναίκα από την αγρότισσα μέχρι τη νύφη πάντα φορούσε κάλυμμα. Η γυναίκα ήταν συγκεντρωμένη στον δικό της αγώνα στην οικογένεια, έπρεπε να ντύνεται γερά, να τρώει καλά. Για λόγους υγείας, ασφάλειας, διαιωνίσεως του είδους…. Κρυολόγημα σήμαινε απειλή για την ίδια, τα παιδιά της. Αν από την προϊστορία κ.ε. η γυναίκα ζούσε σαν μοντελάκι που έπινε ‘μία θερμίδα μοναχά’, δεν θα επιβίωνε. Ιδανική γυναίκα ήταν η παχουλή των προϊστορικών ειδωλίων. Η μαντήλα ήταν άμυνα στο κρύο -η γυναίκα κρυώνει πιο πολύ, εξ υποτάσεως-, αλλά και στο κακό, το αρπακτικό μάτι. Συναφές είναι ότι η γυναίκα διατηρεί μακριά μαλλιά. Να ζεσταίνεται, να αυξήσει τον μικρότερο σε σχέση με του άνδρα όγκο της κεφαλής της. Έτσι η μαντήλα κατέληξε να συμβάλλει, να βοηθά, στη συγκέντρωση στο έργο της. Και ως σύμβολο επιβίωσης πέρασε σε σύμβολο φυλετικό, κοινωνικό, πολιτικό.
Και άνδρες φορούσαν ενίοτε ειδικό μανδήλιο, όπως ως ιερείς στις θυσίες. Κάλυμμα πάντα έχουν όλοι οι αφιερωμένοι στον Θεό. Ήταν για αυτοσυγκέντρωση του νου, ‘εντροπία’. Η μαντήλα με τους αιώνες ισορροπεί στο ότι το πρόσωπο του άνδρα ήταν καλυμμένο με τα γένια του. Κάτω από ειδικές συνθήκες φορούν κάλυμμα οι άνδρες όπως οι Τουαρέγκ λ.χ., ένα μπλε κάλυμμα σαν φερετζέ. Ο καυτός ήλιος στην έρημο δεν ευνοεί το γυμνό κορμί, κατακαίει το δέρμα που χάνει την υγρασία του, ο συγκρατημένος ιδρώτας το ανανεώνει. Άλλη κατάσταση η ζούγκλα, όπου υγρή ζέστα και ίσκιος ευνοούν ακάλυπτο σώμα. Εξάλλου δεν έχει κανείς στην έρημο ρυθμό Νέας Υόρκης προς άγραν μισθού. Πάντως επικράτησε για τις καθημερινές, μακρινές ή πιο κουραστικές δουλειές, ο άνδρας να είναι ακάλυπτος με κοντά μαλλιά. Η διαφορετική βιολογία και οι εξ αυτής υποχρεώσεις επιφέρει τη διαφορετική ενδυμασία. Δεν είναι για να επιβάλει ταξικές ή άλλες διακρίσεις, ‘μαντήλες’. Οι όποιοι περιορισμοί είναι για να μεγαλώνει η γυναίκα γερά και καλά παιδιά, να ασφαλίζεται και ο άνδρας. Ακόμη η οικονομία επέβαλε τη μαντήλα και για λόγους καθαριότητας, να κρύβει τα πιο πολλά μαλλιά της γυναίκας, έκθετα στον ρύπο. Που να τα βρει η γυναικούλα τού παρελθόντος -ήδη του προπολεμικού- τα ντους για να φρεσκάρεται κάθε μέρα!
Οι βιολογικές ανάγκες επέβαλαν στο κάλυμμα το γούστο. Φαίνεται παράξενο οι μαντηλοφορούσες μουσουλμάνες αρέσκονται να κρύβονται, αφού οι άνδρες τους έτσι τις θέλουν, έγινε λοιπόν μέρος της ταυτότητάς τους, νομίζουν ότι τις πάει. Η τήρηση απόστασης με μερική απόκρυψη δημιουργεί μυστήριο, μέρος του όλου παιχνιδιού των δύο φύλων, να είναι ο άρρην σε αναζήτηση. Η απόσταση όμως από υπερβολή (όπως η μπούρκα ή το ισόβιο μαύρο κάλυμμα που περιθωριοποιεί κοινωνικά τη γυναίκα, δεν της επιτρέπεται ούτε καλημέρα να λέει σε άνδρα) είναι ελάχιστη. Επίσης και από το κιτς. Π.χ. στο κέντρο της Ευρώπης νεαρές μουσουλμάνες συνδυάζουν μαντήλα με παντελόνι μπλου-τζιν, ενίοτε και ψηλά τακούνια, μία υβριδική, «υποκριτική» κατάσταση. Η σεμνότητα, το κυρίως ζητούμενο, δεν εξασφαλίζεται έτσι. Υπάρχει το γράμμα, η μαντήλα εκπίπτει σε φετίχ, αφού λείπει το πνεύμα, που δεν εξασφαλίζει κανένας νόμος. Απόδειξη ότι η μαντήλα έχει κοινωνικό-πολιτικό ρόλο.
Δεν υπάρχουν οντολογικές αιτίες στην καθιέρωση της μαντήλας, αλλά ασφάλειας από το κρύο, το κακό μάτι, την ανδρική πλεονεξία. Προηγούνται οι πρακτικές ανάγκες, υγεία, θέρμανση, καθαριότητα, τελικά η διαιώνιση του είδους, ακολουθεί το γούστο που προτιμά ή απορρίπτει κάτι, και έπεται ο συμβολισμός, η κοινωνική διάσταση, το κοινωνικό φύλο, κάτι που οδηγεί σε υπαρκτή ηθική και αξίες. Αυτές που υποτίθεται ότι προστατεύει το πολιτικό σύστημα. Το ότι μόνον στο Ισλάμ έγινε νόμος, είναι γιατί εκεί ο Πιστός θεωρείται πρώτα στρατιώτης, πολεμιστής που πρέπει να έχει φυλαγμένα τα νώτα του, το σπίτι του. Λίγα λόγια οι γυναίκες, όχι πολλές επαφές… Στις σύγχρονες κοινωνίες όμως η ισόβια και παντοτινή μαντήλα, προϊόν της πατριαρχίας, ανάγκης, διαχρονικού αισθήματος ανασφάλειας, φαίνεται να περιττεύει. Στις χριστιανικές κοινωνίες η μαντήλα υπάρχει, μόνον στις μοναχές ισόβια, το πολύ οι γυναίκες να τη φορούν προαιρετικά στους ναούς. (Κοντά και η Τουρκία που αφήνει τη μαντήλα στην επιλογή του ανδρόγυνου). Οι γυναίκες επιλέγουν ελεύθερα τη στάση τους. Στο Ισλάμ δεν υπάρχει επιλογή, παρά μία οδός: ο νόμος του κράτους. Αυτό κρίνει ότι το σύμβολο της περίσκεψης γίνεται πουκάμισο αδειανό.
