Η Επανάσταση του 1821 στα δημοτικά τραγούδια
Το σχήμα αυτό κατάταξης υπήρξε η βάση και της συλλογής δημοτικών τραγουδιών που επιμελήθηκε το 1958 ο Δημήτριος Πετρόπουλος, καθώς μάλιστα στο μεταξύ είχαν θησαυριστεί, είτε σε έντυπες είτε σε χειρόγραφες συλλογές πρωτογενούς λαογραφικού υλικού από ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, πολλά τραγούδια και μεγάλο πλήθος παραλλαγών τους, ώστε να μπορούν πλέον να γίνουν εξειδικεύσεις.
Στα ελληνικά δημοτικά τραγούδια και την ελληνική λαϊκή ποίηση, η επίδραση της Επανάστασης του 1821 είναι μεγάλη και ευδιάκριτη, και η Λαογραφία μελέτησε συστηματικά πολλές από αυτές τις ποιητικές αποτυπώσεις της συγκεκριμένης ιστορικής συγκυρίας. Ήδη στην πρώτη επιστημονικά φροντισμένη έκδοση ελληνικών δημοτικών τραγουδιών που επιμελήθηκε το Νικόλαος Πολίτης, το 1914, στην κατηγοριοποίηση του υλικού που εφάρμοσε και πρότεινε, τα σχετικά με τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τις μάχες της Επανάστασης τραγούδια εντάχθηκαν στην πρώτη κατηγορία «Ιστορικά τραγούδια», μαζί με τραγούδια για τους Σουλιώτες και τους αγώνες τους, ενώ τα τραγούδια για τους κλέφτες και τους αρματωλούς αποτέλεσαν ξεχωριστή κατηγορία, υπό τον τίτλο «Κλέφτικα τραγούδια», που τοποθετήθηκε δεύτερη στην όλη ταξινομική κατάταξη, με τα προγενέστερα χρονικά ακριτικά τραγούδια να ακολουθούν.
Το σχήμα αυτό κατάταξης υπήρξε η βάση και της συλλογής δημοτικών τραγουδιών που επιμελήθηκε το 1958 ο Δημήτριος Πετρόπουλος, καθώς μάλιστα στο μεταξύ είχαν θησαυριστεί, είτε σε έντυπες είτε σε χειρόγραφες συλλογές πρωτογενούς λαογραφικού υλικού από ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, πολλά τραγούδια και μεγάλο πλήθος παραλλαγών τους, ώστε να μπορούν πλέον να γίνουν εξειδικεύσεις. Έτσι, ο Πετρόπουλος τοποθέτησε τα ιστορικά τραγούδια μετά τα ακριτικά και τις παραλογές, στο τρίτο μέρος της συλλογής του, υπό τον τίτλο «Ιστορικά των τελευταίων βυζαντινών και των νεωτέρων χρόνων» και σε αυτά ενέταξε και τα σχετικά με την Επανάσταση του 1821, ενώ στο τέταρτο μέρος παρέθεσε τα κλέφτικα δημοτικά τραγούδια, υπό τον τίτλο «Κλέφτικα τραγούδια». Μάλιστα των τελευταίων διέκρινε τέσσερεις κατηγορίες, εκ των οποίων κυρίως οι πρώτες τρεις σχετίζονται με την προεπαναστατική και την επαναστατική περίοδο: «Δράση κλεφτών και αρματολών» (σ. 177-225), «Επεισόδια ακαθόριστα» (σ. 226-333), «Γενικά για τη ζωή των κλεφτών. Συμβολισμοί και αλληγορίες» (σ. 234-247) και «Ληστρικά και της φυλακής» (σ. 248-254).
Παρόμοιες αρχές ακολουθήθηκαν και κατά την έκδοση της ανθολογίας των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών από την Ακαδημία Αθηνών, με τη μέριμνα του «Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας» και των συντακτών του. Τα ιστορικά τραγούδια στην έκδοση αυτή επιμελήθηκαν κατά περιπτώσεις οι Γ. Α. Μέγας, Δ. Α. Πετρόπουλος και Γ. Κ. Σπυριδάκης, ενώ τα κλέφτικα κατά κανόνα ο Δ. Α. Πετρόπουλος. Και εδώ τα τραγούδια με αναφορές σε μάχες και ήρωες της Επανάστασης εντάσσονται στα ιστορικά (σ. 121 κ.εξ.), ενώ ακολουθούν τα κλέφτικα (σ. 183), που μάλιστα κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες: «Δράσις κλεφτών και αρματωλών» (σ. 183), «Επεισόδια εκ της ζωής των κλεφτών» (σ. 261), «Γενικά περί της ζωής των κλεφτών» (σ. 271), «Πειρατικά» (σ. 292), «Τραγούδια ληστρικά και της φυλακής» (σ. 295). Την λεπτομερέστερη αυτή κατάταξη υπαγόρευσης, η διεύρυνση της βάσης του υλικού που μελετάται και εκδίδεται, καθώς η ανθολογία αυτή περιλαμβάνει περισσότερα τραγούδια από τις συλλογές τόσο του Ν. Πολίτη όσο και του Δ. Πετρόπουλου, που προαναφέρθηκαν.
Είναι απολύτως χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, σε κάθε περίπτωση, για να μπορέσουν οι εκάστοτε επιμελητές της έκδοσης κάθε τραγουδιού να το ταυτίσουν με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και να συντάξουν το εισαγωγικό σημείωμα, μελέτησαν το σύνολο των παραλλαγών του, καθώς και τη σχετική βιβλιογραφία. Από την ερευνητική αυτή εργασία προέκυψε ότι τα ηρωικά τραγούδια της Επανάστασης του 1821 εντάσσονται ομαλά στην ελληνική ηρωϊκή ποιητική παράδοση, καθώς καταδεικνύουν τόσο οι ομοιότητες σε επίπεδο τεχνικής και ιδεολογίας, όσο και το γεγονός ότι σε μερικά από τα πιο γνωστά κλέφτικα τραγούδια πρωταγωνιστούν, όπως κατά κανόνα συμβαίνει στα τραγούδια που εντάσσονται στην ελληνική ηρωϊκή παράδοση, διαχρονικά, ήρωες μαχών και πολεμικών επεισοδίων της Επανάστασης, όπως οι Κολοκοτρωναίοι, ο Δημήτριος Πανουργιάς (1759-1834) που πολέμησε στη Στερεά Ελλάδα, ο Αναγνώστης Στριφτόμπολας, που σκοτώθηκε στη μάχη του Λεβιδίου (15 Απριλίου 1821), οι Σουλιώτες και ο Γεώργιος Καραϊσκάκης.
Επιπλέον οι λαογράφοι διαπίστωσαν ότι στο βαθμό που οι κλέφτες της περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας αποτέλεσαν τον βασικό πυρήνα των ενόπλων τμημάτων του αγώνα, έτσι και τα τραγούδια τους υπήρξαν ο βασικός κορμός επί του οποίου πλάστηκαν τα δημοτικά τραγούδια για τους αγωνιστές και τα μεγάλα πολεμικά γεγονότα της Επανάστασης του 1821. Ως εκ τούτου δεν υπάρχουν μεταξύ τους ουσιαστικές ποιητικές, θεματολογικές ή άλλες διαφορές, αλλά ο διαχωρισμός τους είναι τυπικός, αναλόγως του σε ποια χρονική περίοδο αναφέρονται. Από ποιητική άποψη αυτά μπορούν να χωριστούν στα πολύστιχα και καθαρώς αφηγηματικά, που κατά κανόνα είναι κατώτερης ποιητικής αξίας, και στα σύντομα που χαρακτηρίζονται από δραματική έκφραση. Στη σχετική λαογραφική βιβλιογραφία υπάρχουν δημοσιευμένα δημοτικά τραγούδια για σημαντικά γεγονότα της Επανάστασης, όπως για τη μάχη στα Δερβενάκια τον Ιούλιο του 1822, ή για τη σφαγή της Κάσου, τον Μάιο του 1824, για την πολιορκία του Μεσολογγίου και την αποβίβαση των στρατευμάτων του Ιμπραήμ Πασά, στα τέλη του 1825 και την έξοδο των υπερασπιστών της πόλης, στο διάστημα 10-11 Απριλίου 1826.
